Satürnalya, Antik Roma’nın en popüler kış festivali olup, temel anlatısını Macrobius’un Saturnalia adlı eseri ayrıntılı biçimde aktarır. Tarım tanrısı Satürn onuruna, kış gündönümü civarında kutlanan bu bayram, başlangıçta 17 Aralık’ta başlar ve halk arasında bir haftaya uzayan kesintisiz şenliklerle sürerdi. Macrobius’un belirttiği gibi Satürnalya, Roma toplumunda Altın Çağ’ın kısa süreliğine yeniden kurulduğu bir “eşitlik zamanı” olarak görülürdü.

Festivalin en belirgin özelliği sosyal düzenin tersine çevrilmesidir. Köleler çalışmaz, kumar oynar, efendileri tarafından ağırlanır ve pileus takarak sembolik özgürlük kazanırlardı. Toga yerine renkli kıyafetler (synthesis) giyilir, mahkemeler kapanır, ciddi işler yasaklanırdı. Aile içinde bir Mizah Kralı seçilir; bu figürün etkisi daha sonra Avrupa’daki Noel geleneklerine, özellikle “Lord of Misrule” geleneğine yansımıştır.

Bayramın dini ritüelleri arasında Satürn Tapınağı’nda kurban sunulması, tanrının heykelindeki yün bağların çözülmesi ve büyük bir halk ziyafeti yer alırdı. Kutlamanın başlangıcı “Io, Saturnalia!” nidasıyla ilan edilirdi. Festival aynı zamanda yoğun eğlence, içki, oyun ve kamusal serbestlik dönemiydi.

Satürnalya’nın en kalıcı unsurlarından biri hediyeleşme geleneğidir. Özellikle mumlar (cerei) ve küçük figürinler (sigillaria) armağan edilirdi. Evler çelenklerle, yeşilliklerle ve güneşi temsil eden parlak süslerle donatılırdı. Romalılar ağaçları içeri taşımıyor olsa da, açık alandaki ağaçlar meyveler, fındıklar, kekler ve güneş sembolleriyle süslenirdi; bu uygulama, modern Noel ağacı kültürünün erken köklerinden biri kabul edilir.

Festivalin etkisi Hristiyanlık dönemine doğrudan taşınmıştır. Erken kilisenin 25 Aralık tarihini İsa’nın doğumu için seçmesinde hem Satürnalya’nın hem de Sol Invictus kültünün büyük etkisi olduğu kabul edilir. Böylece Satürnalya’nın şenlik ruhu, hediyeleşme alışkanlığı, yeşilliklerle süsleme, ışık vurgusu ve sosyal geçicilik hissi, Noel ve Yılbaşı geleneğinin temel yapıtaşlarına dönüşmüştür.

Öte yandan, Lucian ve diğer geç dönem kaynakları festivalde zaman zaman aşırılıklar, yoğun sarhoşluk, cinsel özgürleşme ve hatta Dionysos Şenlikleri’ni andıran ritüeller bulunduğunu aktarır. Yine de Macrobius’un Saturnalia’sı, bu kutlamayı Roma kimliğinin merkezindeki neşe, bolluk, geçici eşitlik ve kolektif özgürlük kavramlarıyla tanımlar.

Sonuç olarak Satürnalya, hem Roma toplumunda hem de Hristiyan kış bayramlarının şekillenmesinde kalıcı bir kültürel katman oluşturmuş; ışığın dönüşünü, bolluğu ve toplumsal sınırların geçici olarak askıya alındığı ütopyacı bir zaman fikrini sonraki yüzyıllara taşımıştır.