Tym razem — do Warszawy! Tej przedwojennej, rewiowej, roztańczonej i całkiem... orientalnej. W samym sercu miasta: Żydzi, Polacy, Rosjanie i Ukraińcy. Wspólnie tworzyli scenę kabaretową, dzięki której stolica zyskała miano „Paryża Północy”. W ostatnim odcinku naszego podcastu poznacie artystki z Teatru Morskie Oko — w tym te, które urodziły się na Krymie. Tak kończymy naszą Bablową podróż. Z rozmachem i w blasku reflektorów! Dziękujemy, że byliście z nami — i do usłyszenia, gdziekolwiek zawiedzie nas kolejna historia.

Z Nowej Zelandii wracamy do Europy — przez Krym! Gdzie spotykamy utopijnego socjalistę, anarchistę i tłumacza "Rękopisu znalezionego w Saragossie". Nasz bohater to Edmund Chojecki, przyjaciel Norwida, a do tego — pierwszy znany z imienia i nazwiska Polak, który odwiedził Islandię i Grenlandię. Chojecki mieszkał na Krymie, pracował w Egipcie i tworzył głównie po francusku — dziś niemal zapomniany, a przecież jego biografia to gotowy scenariusz na przygodowy serial (albo przynajmniej dobry odcinek podcastu).

Nadal zostajemy w Nowej Zelandii — ale tym razem będzie wojennie, mistycznie i odrobinę brawurowo. Poznacie Te Kooti’ego, proroka i rewolucjonistę, który marzył o zbudowaniu Nowej Jerozolimy. Usłyszycie historię Gustawa Tempskiego z Braniewa — awanturnika i bohatera nowozelandzkich wojen. Według niektórych źródeł, został zjedzony przez Maorysów chcących przejąć jego bojowego ducha, według innych — jego ciało spalono z szacunku, a zjedzono jedynie podkomendnych. Odwiedzimy też maoryskie koszary, gdzie żołnierze ruszali do walki z nazistami w przekonaniu, że są… potomkami biblijnego Izraela. Na koniec spojrzymy na obrazy artysty o czesko-niemieckich korzeniach (niczym u Matejki), który ukształtował wyobraźnię Nowozelandczyków. A wszystko to składa się na taki Babel, że sami jesteśmy zaskoczeni.

W tym odcinku lądujemy w Nowej Zelandii — ale, jak to w „Bablu”, szybko okazuje się, że prowadzą tam ścieżki z Tczewa, Wilna, Petersburga i jeszcze dalej. Zastanawiamy się, skąd wśród Maorysów tak wiele mieszanych małżeństw, dlaczego rosyjska caryca nie zapłaciła dziecku za jego pracę, i czy z europocentrycznej perspektywy da się wytłumaczyć kanibalizm. Przy okazji patrzymy też na Wilno oczami pewnego Polaka — i dostrzegamy w jego opowieści niepokojąco znajomy pejzaż władzy.

W tym odcinku Babla opowiadamy o batiku – niezwykłej technice malowania woskiem, która z Indonezji dotarła do Polski, a my staliśmy się światową potęgą w produkcji tkanin. Kim był Babur – krwiożerczym tyranem czy wynalazcą przemysłu modowego? Co łączy wielkanocne pisanki i zdobnictwo na Jawie? I dlaczego na lotnisku w Indonezji można znaleźć napis... „Polska”? O niedoszłej kolonii na Sumatrze, nietuzinkowych polskich artystach i szlacheckich strojach opowiadają Adam Balcer i Paweł Sulik.

W tym odcinku przemierzamy szlak Indonezja-Holandia-Polska śladami zapomnianego pisarza, który narobił szumu nie tylko w Batavii, ale i w przedwojennej Warszawie. Multatuli, wybitny niderlandzki autor, przez kilkanaście lat patrzył z bliska na piekło kolonializmu w Indonezji. Jego książka Max Havelaar, bezlitosna demaskacja mechanizmów władzy, stała się legendą wśród polskiej lewicy… i nie tylko. Zachwycała się nią prawica, wspominała Maria Dąbrowska, tłumaczyła nestorka polskiego reportażu. A dziś? Cisza. W "Bablu" przywracamy głos temu, który zburzył kolonialne złudzenia i przez chwilę połączył Jawę z Wisłą.

Razem z Panem Teodorem spod Łomży ruszamy przez Ocean Indyjski na Cejlon i do Indonezji. Szlachcic ten zdążył po latach wrócić do ojczyzny i wziąć udział w powstaniu kościuszkowskim. Mamy w studiu jego pamiętniki i nie zawahamy się ich użyć. Niezwykle celne, wręcz etnograficzne obserwacje podaje nam z dużą empatią i zrozumieniem wobec ras, kultur i religii, wśród których przebywa. A Indonezję warto poznać, bo to czwarte pod względem liczby ludności państwo świata.

To nasz ostatni przystanek w Południowej Afryce – a zarazem najbardziej literacki. Odwiedzamy afrykanerskie Soplicowo, gdzie narodowy poemat zaskakująco przypomina... "Pana Tadeusza". Tropimy polskie (a czasem litewsko-łotewskie czy żydowskie) wątki w życiorysach noblistów z RPA – J. M. Coetzee i Nadine Gordimer. Poznajemy też Sub, czyli Sarę Goldblatt z Radomia, pierwszą poetkę piszącą po afrikaans i cichą redaktorkę narodowego wieszcza Afrykanerów. Na koniec opowieść o rodzinie, która chowała sekrety przed dziećmi, mówiąc do siebie po... malajsku.

Stanisław Szukalski nie jest postacią wymyśloną. Tak, jak nie są zmyślone jego związki z Leonardo DiCaprio. O co chodzi? Opowiadamy na końcu tego odcinka, wcześniej usłyszysz o tym, jak Polacy uciekali z obozów w południowej Afryce. A Dmowski, Marchlewski, Sienkiewicz i Prus gorąco recenzowali wydarzenia na drugim końcu świata. Afrykanerzy zaś w swoim manifeście wskazywali: "spójrzcie na Polaków".

Trochę mało zrozumiałe, o czym tu piszemy? Bo tych wydarzeń nie da się streścić w kilku zdaniach, trzeba posłuchać najnowszego odcinka podcastu "Babel. Rzeczpospolita multi-kulti".

Co robili Kowalscy, a konkretnie Cowalscy w Kraju Przylądkowym? Co wspólnego ma Haiti z Kapsztadem i jak wyglądała synkretyczna religia polskiego proroka Stefanosa? No i wreszcie: czy Burowie to naprawdę gburowie? Zabieramy Was do Afryki Południowej. Opowiemy o Polakach, którzy z Gdańska, Królewca i Kurlandii trafili do Kapsztadu – jako pionierzy, osadnicy, awanturnicy. Pokażemy, jak z udziałem naszych przodków powstawała kolonia niderlandzka i jak w jej tyglu wykuwał się nowy język – afrikaans – oraz naród Burów. No i najważniejsze! Czy to prawda, że to Polacy założyli RPA?

Ponownie zaglądamy do serca Azji Środkowej — Uzbekistanu. Tym razem śledzimy losy Bronisława Grąbczewskiego, wybitnego geografa i kartografa, który przemierzał niezbadane zakątki Imperium Rosyjskiego. Odwiedzamy brzegi Amu-darii, gdzie przemysłowe marzenia o bawełnie i ropie mieszały się z geopolityką. Przede wszystkim jednak przypominamy postać Anny German, niezapomnianej artystki, której historia zaczęła się właśnie tutaj. Na zakończenie — literacka podróż z Ksawerym Pruszyńskim do magicznej Samarkandy.

Żegnamy Amerykę i z okazji pierwszej wizyty Pawła w Azji Centralnej – ruszamy do Uzbekistanu. Z Uzbekami łączy nas znacznie więcej, niż mogłoby się wydawać – od Jedwabnego Szlaku, przez czasy Złotej Ordy i Imperium Rosyjskiego, aż po PRL-owską szkołę w Siedlcach sponsorowaną przez kopalnie węgla pod Samarkandą. Tak, to nie żart! Będzie o Polakach budujących rosyjskie imperium w Azji, fotografujących jak Leon Barszczewski, rysujących mapy i zostawiających ślady, o których dziś mało kto pamięta...

Wojna secesyjna wybuchła w kwietniu 1861 roku i zakończyła się dokładnie cztery lata później. Dziś lepiej niż kiedykolwiek widać, jak konflikt ten nadal rezonuje w amerykańskim społeczeństwie. I jak nieoczywisty jest w nim polski wątek. W tym odcinku "Babla" opowiadamy o Polakach w ogniu wojny secesyjnej, walczących po obu stronach barykady – z jednej strony mamy generała Włodzimierza Krzyżanowskiego, kuzyna Chopina, uważanego za najwybitniejszego po Pułaskim i Kościuszce dowódcę w historii militarnej Polonii. Z drugiej – Kacper Tochman, wiceprezes kluczowej partii podczas powstania listopadowego i rasista pełną gębą. Pojawi się też Forrest Gump, Billy the Kid i... Padre Polaco.

Hrabia Adam Gurowski był jedną z najbardziej fascynujących i budzących kontrowersje postaci nie tylko w polskim, ale również w rosyjskim, europejskim oraz amerykańskim życiu politycznym i intelektualnym XIX wieku. W młodości walczył z Rosjanami w powstaniach, by później stać się zagorzałym panslawistą, negującym istnienie narodu polskiego. W dzisiejszym „Bablu” opowiemy o jego radykalnej przemianie – od polskiego nacjonalisty-lewaka do amerykańskiego intelektualisty. Także działalność polityczna hrabii budziła skrajne emocje – od zachwytów po oskarżenia o zdradę narodową. Czy Gurowski przewidział przyszłą globalną hegemonię Rosji i Ameryki? Zapowiada się podcast pełen sprzeczności…

Wyruszamy na Dziki Zachód, by opowiedzieć o Polakach, którzy trafili tam w pogoni za sławą, pieniędzmi i... nie do końca jasnymi transakcjami. Jak kawałek Teksasu niemal wpadł w polskie ręce? Dlaczego Meksyk blokował nielegalną migrację Amerykanów? Polscy emigranci, którzy po 1831 roku przybywali do USA, odegrali znaczącą rolę w ogromnej ekspansji tego kraju w latach 40. XIX wieku. Walczyli m.in. w Teksasie, Kalifornii i Oklahomie, czyli na ziemiach, które USA zdobyło kosztem Meksyku, a także w wyniku porozumień z Wielką Brytanią. W Kalifornii spotkamy też carską Rosję oraz marynarza z Polski, który rzekomo dwa razy opłynął glob, by sprzedać Kalifornię Jankesom.

W tym odcinku przybliżymy zapomnianą sylwetkę młodego poety, Augusta Antoniego Jakubowskiego. Zakochany w Podolu i zafascynowany Kozakami Jakubowski to autor pierwszych polskich wierszy o Rdzennych Amerykanach i zarazem postać tragiczna – młody patriota, który po dramatycznych losach emigranta w Ameryce popełnił samobójstwo w wieku zaledwie 21 lat. Opowiemy o poezji, relacjach z ojcem, Antonim Malczewskim, wybitnym poetą szkoły ukraińskiej, a także o jego pionierskiej książce o polskiej literaturze, wydanej po angielsku w USA. Nie zabraknie wątków komicznych, jak historia człowieka, który w teatrze nadepnął na nogę carskiemu namiestnikowi, co skończyło się... wyrokiem śmierci, ale i sprytną ucieczką do Ameryki w kobiecym przebraniu.

Jesteśmy na południu Stanów Zjednoczonych, gdzie Polacy byli obecni niemal od samego początku historii USA. Na czele naszej podróży stoi jeden z największych amerykańskich bohaterów, Kazimierz Pułaski – polski generał, który nie tyko walczył o wolność Amerykanów, ale zrobił to tak skutecznie, że... zginął dwa razy. Pamięć o nim jest wciąż żywa, a w stanach takich jak Illinois, Wisconsin czy Indiana obchodzony jest Dzień Kazimierza Pułaskiego. W naszej opowieści pojawią się także wybitny kaznodzieja, król amerykańskiej poezji i niemiecki kompozytor polskiego pochodzenia, który zainspirowany fińskim eposem stworzył operę o rdzennych mieszkańcach Ameryki... czyli Babel pełną gębą.

Wciąż pozostajemy za oceanem, a zgodnie z obietnicą tym razem przenosimy się do Stanów Zjednoczonych. Granicę przekraczamy płynnie – śladem Mohawków i Pierwszych Narodów. Nasza opowieść zaczyna się od Esther Deer, znanej jako Princess White Deer – gwiazdy złotej ery Broadwayu, której wizerunek na długie lata ukształtował wyobrażenia kultury masowej o Rdzennych Amerykanach. To również historia jej związków, zarówno osobistych, jak i artystycznych, z Polską i Ukrainą. W tle pojawia się polska rodzina Sandusky – pionierzy osadnictwa w Ameryce Północnej, z której wywodzi się jedyny prezydent USA o polskich korzeniach, Gerald Ford. W dzisiejszym odcinku odkryjemy, jak Indianie trafili do Sudanu, jak „wypożyczono” z aresztu wodza Apaczów Geronimo, by pokazać go na wystawie, co robił Buffalo Bill w Warszawie oraz kim był pierwszy polski muzyk w Ameryce.

Zainspirowani klasycznym dziełem Arkadego Fiedlera, zabieramy Was w podróż do Kanady pachnącej żywicą. Za tą romantyczną wizją kryje się jednak mroczna historia Pierwszych Narodów – przymusowych adopcji, szkół rezydencjalnych i głodu wywołanego z premedytacją. To także opowieść o sile solidarności, gdzie Rdzenne kobiety, nosząc kwieciste chustki, wyrażają wsparcie dla Ukrainy walczącej z rosyjską agresją, a ukraińska Baba przekazuje swojej adoptowanej wnuczce Tryzub – symbol batalii o własną tożsamość. Kim byli „kurierzy leśni”? W jaki sposób Ukraińcy rozprawiali się z mitem kolonizacji Kanady? Jakie były metody „przekuwania” Rdzennych mieszkańców w „ludzi nowoczesnych”? O tym w dzisiejszym wydaniu „Babla”!

Na specjalne życzenie osób słuchających pozostajemy w Kanadzie, by opowiedzieć o Toronto - stolicy prowincji Ontario i największym mieście kraju. Czy uda nam się powiązać to miejsce z Polską i Ukrainą? Podejmujemy wyzwanie, przyglądając się założycielowi Toronto, Niemcowi z węgierskim nazwiskiem, który wielokrotnie odwiedzał Polskę i wywarł ogromny wpływ na rozwój malarstwa w Kanadzie. Jednym z jego najważniejszych dzieł jest portret wodza Mohawków, Josepha Branta, a stąd już blisko do... Tadeusza Kościuszki! Nie zabraknie też poezji - przedstawimy Wacława Iwaniuka, wybitnego poetę z Toronto, jedną z kluczowych postaci polskiej poezji powojennej. Porozmawiamy o losie migranta, poczuciu przynależności i wyobcowania, a także o tym, co łączy arystokrację mohawską i polską.