Հայ ժողովրդական մշակույթում յուրաքանչյուր երգ ունի իր արմատը՝ բխող տեղանքից, պատմությունից կամ ընտանեկան հիշողությունից։ Այդպիսի առանձնահատուկ հնչողությամբ երգերից մեկն էլ «Շիրխանի»-ն է՝ ժողովրդական պարերգ, որը մեզ է հասել տարբեր մեկնաբանություններով և ձևերով։ Վերջին տարիներին այն հաճախ ենք լսում նորաձև տարբերակներով՝ փոխված բովանդակությամբ ու ռիթմով, սակայն երգի իսկական իմաստն ու պատմական ծագումը բոլորովին այլ են։
Երգի տեքստը ներկայացնում է հետաքրքիր սոցիալական պատկեր․ տատը գովաբանում է իր թոռանը՝ նշելով, որ նրա հայրը մեծ վաճառական է («ջոջ բազըրգյան»), մայրը՝ գեղեցիկ ու ազնվական կին («խանըմ զար»), իսկ հորեղբայրը՝ գյուղի քահանան։ Տատը իր բարեմաղթանքներով ուզում է, որ թոռը դառնա «թախտի քոլոզ»՝ ընտանիքի և տան հենարանը։ Երգում օգտագործված պատկերներն ընդգծում են ոչ միայն գեղջկական կենցաղը, այլև այն բարոյական և ընտանեկան արժեքները, որոնք փոխանցվել են սերնդեսերունդ։
Երգը եզրափակվում է գեղեցիկ փոխաբերությամբ․ տղան անվանվում է «կարմիր արև», որի շողերը պիտի ջերմացնեն աշխարհը։ Այդպիսով՝ «Շիրխանի»-ն ոչ թե պարզապես մանկական խաղերգ է կամ պարերգ, այլ ամբողջական պատում՝ սիրո, հավատքի, ընտանիքի ու արևոտ բարեմաղթանքների մասին։
Այսօրվա մեր հյուրը՝ «Ակունք» ազգագրական համույթի անդամ Արեգնազ Միքայելյանը, կպատմի երգի իրական տարբերակի, դրա պատմական ու մշակութային արմատների մասին։ Ռութլայն խմբի կատարողներ Եվա Աբրահամյանն ու Վահե Միքայելյանը կներկայացնեն իրենց նոր մեկնաբանությունը՝ բացատրելով, թե ինչ մոտեցում են ընտրել՝ պահպանելով մեղեդին, բայց ստեղծելով նոր տրամադրություն և հնչողություն։ Իսկ երգի ժամանակակից, փոփ մեկնաբանության մասին կպատմի Արտակ Հայրապետյանը, որը կկիսվի իր տեսլականով՝ ինչպես են ստեղծվել իր տարբերակի հնչյունային լուծումները և ինչ շեշտադրություն է տվել երգի տրամադրությանը։
Այս էպիզոդը հնարավորություն կտա լսողներին խորանալ «Շիրխանի»-ի՝ թե՛ ավանդական, թե՛ ժամանակակից հնչողության մեջ, հասկանալ երաժշտական և մշակութային շերտերը, որոնք պահպանվել ու փոխվել են ժամանակի ընթացքում։
«Երգխոսություն» փոդքասթը գտեք բոլոր փոդքասթային հարթակներում։ Ձեզ հետ էր Զառա Տոնիկյանը։ Մինչև հաջորդ հանդիպում՝ առայժմ։
Այս էպիզոդում Երգխոսում ենք «Մանրատերև» ալբոմի մասին՝ մի նախագիծ, որը դարձել է հայկական ֆոլկլորի և ժամանակակից երաժշտության միաձուլման լավագույն օրինակներից մեկը։
«Մանրատերև»-ը նորովի է ներկայացնում հայկական օրորոցայինները՝ հին մեղեդիների միջոցով փոխանցելով մայրական քնքշանք, մաքրություն և ազգային հիշողություն։ Սա մշակութային նախաձեռնություն է, որի նպատակն է վերակենդանացնել մոռացված հայկական օրորոցայինները և վերադարձնել դրանք մեր առօրյա կյանք։
Ալբոմի հեղինակներն են երգչուհի Անուշիկ Ալավերդյանը և երաժիշտ, պրոդյուսեր Կարեն Մամիկոնյանը, որոնց աշխատանքը վերածվել է խորը, անձնական և միաժամանակ ազգային ստեղծագործության։
Ալբոմում ներառված երգերը ծնունդ են առել հայկական տարբեր բնակավայրերում՝ Սասունից մինչև Գեղարքունիք, Տավուշից մինչև Թալիշ։ Յոթ երգից բաղկացած այս ալբոմը ներկայացնում է Հայաստանի տարբեր շրջանների բնիկ մեղեդիներ՝ յուրաքանչյուրը՝ իր տեղական հնչողությամբ և խոսակցական գույներով։
Ալբոմը առանձնանում է իր մինիմալիստական մոտեցմամբ․ յուրաքանչյուր երգում օգտագործվել է ընդամենը մեկ գործիք, ինչը թույլ է տվել պահպանել օրորոցի մաքրությունն ու անմիջականությունը։
«Մանրատերև»-ը նաև համագործակցության հրաշալի օրինակ է․ նախագծին միացել են հայ ժամանակակից նշանավոր երաժիշտներ՝ օրինակ՝ Արտո Թունջբոյաջյանը, որն իր իմպրովիզացիոն ոճով հաղորդել է ալբոմին տաք հնչողություն, ինչպես նաև «Զագակեր» խումբը, որի մասնակցությամբ ձայնագրված «Օրորոր բալաս» երգը ստացել է գրեթե հրեշտակային երանգ։
Այս համագործակցությունները ցույց են տալիս, որ հայկական օրորոցայինը կարող է նոր կյանք ստանալ՝ առանց կորցնելու իր բնիկ էությունը։
Էպիզոդի հյուրերն են Անուշիկ Ալավերդյանը և Կարեն Մամիկոնյանը, ովքեր պատմում են իրենց ստեղծագործական որոնումների, ալբոմի ծննդի և ֆոլկլորը արդիական դարձնելու իրենց փորձի մասին։
Այս էպիզոդում պատմում ենք «Հալա հալա Նինոյէ» երգի ճանապարհի մասին՝ Դիարբեքիրից մինչև մեր օրերը։ Երգը համարվում է հայկական ժողովրդական երգ, որը փոխանցվել է սերնդեսերունդ՝ պահպանելով տարբեր տարածաշրջանների բարբառների յուրահատկությունները։ Երգը հայտնի է նաև Քեսաբի և Մուսա Լեռան տարբերակներով, սակայն Տիգրանակերտից եկող տարբերակը առանձնանում է իր ավելի կենդանի ռիթմով և ուրախ հնչողությամբ։
Երգը լայնորեն հայտնի է դարձել Օնիկ Դինքջյանի շնորհիվ՝ լեգենդար ամերիկահայ երգիչ, որի նախնիները Տիգրանագետից էին։ Նրա շնորհիվ «Հալա հալա Նինոյէ»-ն պահպանվեց և փոխանցվեց ժամանակակից սերունդներին։
2017 թվականին երգը նոր կյանք ստացավ Վիգեն Հովսեփյանի կատարմամբ․ երգը պետք է դառնար նրա նոր ալբոմի գլխավոր ստեղծագործություններից։ Այս տարբերակը ձայնագրվել էր՝ միաժամանակ հարգանքի տուրք լինելով Տիգրանագետի մշակույթին և խորհրդանշելով հայկական ոգու դիմադրությունը ժամանակի ու պատմության փորձություններին։
Այսօր «Հալա հալա Նինոյէ»-ն ունի նաև նոր՝ ժամանակակից մեկնաբանություն․ այն կատարում է Ռութլայն խումբը, որը երգին տվել է արդիական հնչողություն՝ պահպանելով դրա բնիկ ոգին։ Այս տարբերակում լսելի են ժամանակակից գործիքավորում, ռիթմիկ շեշտադրումներ և հնչողության թարմ մոտեցում, որը միավորում է անցյալն ու ներկան։
Էպիզոդի հյուրերն են՝ երգիչ Վիգեն Հովսեփյանը եւ Ռութլայն բենդի անդամներ՝ Անի Սարգսյանն ու Հարութ Ասատրյանը, որոնք կպատմեն երգի իրենց ընկալման, նոր տարբերակի ստեղծման ու ժողովրդական երաժշտությունը ժամանակակից ձևով ներկայացնելու փորձի մասին։
«Խիո խանե» երգը իր ակունքներով գալիս է ժողովրդական երգարվեստից։ Այն ավանդաբար կատարվել է տարբեր միջավայրերում՝ գեղջկական հարսանեկան արարողություններից մինչև համերգային բեմեր։ Տարիների ընթացքում երգը վերապրել է բազմաթիվ մշակումներ․ յուրաքանչյուր կատարող իր գույնն ու հուզական շերտն է ավելացրել, ինչի շնորհիվ այն պահպանում է թե՛ հին ավանդական շունչը, թե՛ ժամանակակից երաժշտական թարմությունը։
Այս էպիզոդում փորձել ենք բացել հենց այդ շերտերը։ Հյուրերն են Տիեզերք խմբի արտիստներ Լուսինեն և Էլիզան, ինչպես նաև երգիչ Ապո Սահակյանը։ Նրանք կպատմեն իրենց կատարումների ու մշակումների մասին, կկիսվեն այն զգացողություններով, որ ունեն երգը ներկայացնելիս, և կխոսեն, թե ինչպես է «Խիո խանե»-ն ապրում ու փոխվում տարբեր բեմերում։
Էպիզոդը ոչ միայն երաժշտական զրույց է, այլև հնարավորություն՝ վերապրելու երգի էմոցիոնալ լիցքը, զգալու, թե ինչպես է այն կապում մեզ մեր արմատների և ժամանակակից հնչողության հետ։
Այս էպիզոդը նվիրված է հայկական ժողովրդական երգերի ամենապարային ու կենսախինդ ստեղծագործություններից մեկին՝ «Մոկաց շուկենին»։
Երգը գալիս է Արևմտյան Հայաստանի Վան նահանգի Մոկք գավառից և իր անվանումով հիշեցնում է այն շուկան, որը եղել է տեղի կյանքի սիրտը։ Այս երգը պատմում է շուկայի աշխուժության մասին՝ սերնդից սերունդ փոխանցելով ոչ միայն առևտրի ու համայնքային կյանքի, այլև երիտասարդների սիրախաղի, մրցակցություն և կյանքի թեթև ուրախությունների մասին։
Այս էպիզոդում կլսենք երկու տարբեր մոտեցում։ «Միքայել Ոսկանյան ու ընկերներ» խումբը ներկայացրել են համարձակ և ժամանակակից տարբերակ՝ թառի շուրջ կառուցելով ֆանկային ռիթմեր, սաքսոֆոնի ու բասի համադրություն։
Միևնույն ժամանակ Գայանե Ավդալյանը «Նուրի» խմբի հետ կատարել է «Մոկաց շուկեն» ավանդական մոտեցմամբ՝ պահպանելով երգի հնագույն գույներն ու վոկալային ինքնատիպությունը։ Նրա մոտեցումը երգը դարձնում է ավելի ավանդական ու հոգևոր, ցույց տալով, թե որքան կենսունակ է այն իր իրական արմատներով։
Կխոսենք ոչ միան «Մոկաց շուկեն» երգի մասին, այլև ընդհանրապես ժողովրդական երգերի ճակատագի՝ ինչպես են դրանք պահպանում իրենց ինքնությունը, ինչպես են փոխվում նոր սերունդների ձեռքով և ինչպես են դառնում կամուրջ անցյալի ու ներկայի միջև։
«Ամռան գիշերը» ժողովրդական երգարվեստի այն գոհարներից է, որը դարերի խորքից հասել է մեր օրեր։ Այն ծնունդ է առել Շատախի հայության միջավայրում և իր մեղմ ու լուսավոր տրամադրությամբ պատկերում է գյուղական ամառային գիշերվա տեսարան․ աշխատանքային օրվա ավարտից հետո գյուղացիները հավաքվում էին բակում, երգում, պարում, պատմում առասպելներ ու հեքիաթներ։ Երգի քառատողերում աչքի առաջ է գալիս ջահել հարսիկի կերպարը, որի առօրյա աշխատանքը՝ ալյուր մաղելը կամ իլիկ մանելը, վերածվում է սիրո ու հիացմունքի խորհրդանիշի։
Տարիների ընթացքում այս երգը բազմիցս կենդանացել է տարբեր կատարողների ձայնով։ Հայրիկ Մուրադյանի մեկնաբանությունից մինչև ժամանակակից գործիքավորումներ, այն շարունակել է ապրել նոր շնչով։ Լուսինե Եղիազարյանի և Տիգրան Համասայանի կատարումները երգին տվել են նոր ձև ու ներբերանգ՝ հասցնելով այն ոչ միայն հայկական, այլև համաշխարհային ունկնդրին։ Այսպիսով, «Ամռան գիշեր»-ը դարձել է միևնույն ժամանակ և ազգային հիշողության պահապան, և միջազգային հետաքրքրություն առաջացնող ստեղծագործություն։
Այս էպիզոդում իրենց փորձն ու զգացողությունները կկիսեն Նաիրյան վոկալ ասամբլի անդամներ Ելենա Ազարյանն ու Նաիրա Մուղդուսյանը։ Նրանց մեկնաբանությունը առանձնանում է նրանով, որ նրանք իրենց ձայնն են դարձնում գործիք, բազմաձայնելով և համակցելով տարբեր տեմբրեր՝ ստեղծելով յուրահատուկ հնչողություն։
Էպիզոդի մյուս հյուրը Ժաննա Դավթյանն է։ Նրա և Արման Փեշտմալջյանի գործիքավորումն ու պրոդյուսերական մոտեցումը երգին հաղորդել են ժամանակակից երանգներ՝ պահելով ավանդականի բուն մթնոլորտը։ Նրանց մեկնաբանությունը ցույց է տալիս, որ ժողովրդական երգը կարող է նորովի հնչել՝ միաժամանակ մնալով նույնքան ջերմ ու հարազատ։
«Երգխոսությունը» այսօր մեր երաժշտական ժառանգության ամենանուրբ և սրտառուչ ստեղծագործություններից մեկի՝ «Ով Սիրուն-սիրուն» երգի մասին է։
Երգի բանաստեղծական հիմքը ստեղծել է բանաստեղծ Լևոն Միրիջանյանը։ Նրա խոսքերը պարզ մեղեդուն տվել են անսահման խորություն՝ ստեղծելով մի հուզիչ պատկեր, որը մինչ այսօր արձագանքում է մեր գիտակցության մեջ։ Միրիջանյանի բանաստեղծությունը պատմում է ոչ թե միայն սիրո, այլ նաև կարոտի և հիշողության մասին։
Այս երգը դարձել է մեր մշակույթի անբաժանելի մասը։ Դրան կյանք են տվել բազմաթիվ նշանավոր կատարողներ՝ Արտաշես Ավետյանից, Լոլա Խումյանցից մինչև մեր օրերի հանրահայտ անուններ։
Ռոքի և բլյուզի միախառնմամբ և դրա ուժգնությամբ կլսենք Սուրեն Առուստամյանի մեկնաբանությունը, էստրադային նրբաճաշակությամբ՝ Նիկ Եգիբյանի կատարումը, և ժամանակակից էլեկտրոնային հնչերանգներով՝ Գոռի՝ Գորջըսբիթսի նորարարական տարբերակը։
Բալենին այս երգում այլ է։ Այն այստեղ ոչ թե լռել է հարսի նման, այլ՝ բռնկվել է գարնան ճերմակ խարույկի պես։ Նա այստեղ քնքշություն չէ միայն, այլ կրակ, շունչ, վառ զգացմունքեր։ Երգում Բալենին ծաղկել է ուժով, մարմնով ու ազատ թևածումով։ Նա դարձել է քույր, երազ։
Էպիզոդի սիրտն այս երգն է՝ այն բոլոր կանանց շնչով, ում ձայնով հնչել է՝ Զառա Տոնիկյան, Էլվինա Մակարյան, և արդեն մեր օրերում՝ նոր զգայունությամբ՝ Իլոնա Սագիևա։ Երգի ժամանակակից երաժշտական վերապատկերումներից է՝ KAMI FRIENDS-ի և Գարիկ Մարտիրոսյանի կատարումը։
Այսօր Իլոնա Սագիևայի և KAMI FRIENDS նախագծի գործիքավորող Արթուր Մնացականյանի հետ մենք երգխոսում ենք՝ ինչպես է այս բալենին ծաղկում ամեն սերնդի հետ, և ինչու է այս երգը դեռ երազանքների լեզվով խոսում։
«Մշո գորանին»․ կարոտ, հող, ջուր, երաշտ և մարդիկ, հեռացող մարդիկ։
Մարդիկ, որոնք գնացել են՝ Մուշից, Ալաշկերտից, բայց երգը մնացել է։ Մնացել է որպես հիշողության ելևեջ, որպես ձայն, որով կանչում ենք ինչ-որ մեկին, ինչ-որ բան, որ այլևս չկա, բայց հավատում ենք, որ կվերադառնա։
Սա սոսկ հին երգ չէ։ Սա հող է, որի վրայով քայլում են բառերը։ Ամեն տողում մի կորուսյալ գյուղ կա, մի լեռ, մի բերք, մի մարդու պատմություն։
«Մշո գորանի»-ն տարբեր ժամանակներում հնչել է տարբեր կերպ՝ տխրությամբ, որպես ձոն, սեր, աղոթք։ Երգել են դուդուկով, երգել են դաշնամուրով, երգել են ռոքի տեմպով։ Բայց ամեն անգամ՝ ներքին լռությամբ, որով փոխանցվում է մի ճշմարտություն՝ սա մերն է։ Սա այն է, ինչից հրաժարվել չենք կարող։
Այսօր այդ երգին նոր շունչ են տվել տարբեր երաժիշտներ՝ յուրովի, բայց զգալով նույն խորությունը։ «Ոստան Հայոց» խմբի կիթառահար Դավիթ Մուշեղյանի, Մաշա Մնջոյանի և «Առռավիս» խմբի դաշնակահար Ավետը Ղլաղջյանի հետ ԵՐԳխոսելու ենք Մշո Գորանի երգի մասին։
Ծաղկած բալենին պատկեր է, որն ամփոփվում է հուշի, սպասման, հուզմունքի մեջ։Երգում գարունն է՝ իր բոլոր՝ սիրտ տրոփող զգացմունքներով։ Երգում աղջնակ է՝ իր ներքին լռությամբ, թաքուն դողով, հուզմունքով ու սպասմամբ։
Երգը տարիներ շարունակ անցել է սերնդե սերունդ, և ամեն անգամ լսվել է այնպես, կարծես առաջին անգամն է։ Խաչատուր Ավետիսյանի մեղեդային թևերով հյուսված, Լյուդվիգ Դուրյանի մեղմությամբ հնչեցրած երգը չի բղավում սիրո մասին, բայց ապրեցնում է այն։
Հարսի նման լուռ կանգնած ծառի պատկերով սկսվում է պատմությունը։ Մենք քայլում ենք դեպի նրա ստվերը՝ կարծես ներս մտնելով մի աշխարհ, որտեղ խոսքերն աննշան են դառնում, երգը՝ շունչ, սրտի թրթիռ։
Երգչուհի Արփին, որի ձայնը բալենու պես մեղմ է, բայց հզոր արմատներով, և Արթուր Մնացականյանը ՝ KAMI Friends նախագծի գործիքավորողը, որը նորից բացել է այս երգի շունչը՝ փողային գործիքավորման զուսպ փայլով, Երգխոսելու են այս երգի իրենց մշակման և մասին։
Երգը, որ մեզ հայտնի է որպես «Հայաստան իմ չքնաղ», ի սկզբանե գրվել էր՝ «Ղարաբաղ իմ չքնաղ» վերնագրով։ Բայց ստեղծումից անմիջապես հետո՝ Ղարաբաղը փոխարինվեց Հայաստանով։
Խաղաղ, բայց կարոտով. այս երգը ծնվել է մի ժամանակ, երբ բառերը միայն բառեր չէին․ դրանք մշակութային և անձնական համարձակության նշաններ էին։
Երգը նոր անուն ստացավ, բայց երբեք չկորցրեց իր սիրտն ու էությունը։ Այն դարձավ շատերի պատանեկության, սպասումների, ուժի ու կարոտի երգը։
Այս էպիզոդում Երգի կատարողներ Գայանե Հովհաննիսյանի, Ռուսլան Էլյազյանի և Խաչիկ Բեկյանի հետ ԵՐԳխոսում ենք այն ամենի մասին, ինչ փաթեթավորված է այս մեղմ մեղեդու տակ՝ երգի անցած ճանապարհը, փոխված բառերը, բեմական հույզերը և սերունդների տարբեր մեկնաբանությունները։
Երբ բացվում են գարնան կանաչ դռները, երբ աղբյուրները քնարի պես սկսում են երգել իրենց հնագույն մեղեդին, իսկ սերն ու կարոտը խառնվում են լեռների մեղմ շնչին՝ ծնվում է մի երգ, որը հավերժ կմնա մեր սրտերում՝ «Բինգյոլը»։
Այս երգը ծնվել է ոչ միայն կարոտից, այլևլ մեր ազգի ամենախոր ցավից՝ բաժանումից, հեռացումից ու պանդուխտ լինելու զգացումից, որը յուրաքանչյուր հայի սրտում ապրում է։ Բառերը գրել է Ավետիք Իսահակյանը՝ իր բանաստեղծական հանճարով հուզիչ պատկերներ ստեղծելու վարպետը, իսկ մեղեդին պատկանում է աշուղ Շահենին, ում սազի ձայնը մինչ օրս մեր հոգու խորքում է հնչում։
«Բինգյոլ» երգը սրտի պատմություն է սիրո մասին, որը հեռանում է «զուգված ուխտավորների» հետ, թողնելով բանաստեղծին մոլորված, օտար, պանդուխտ։ Նա փնտրում է ճանապարհը դեպի կորցրած սերը, դեպի հայրենի հողը, դեպի իր Բինգյոլը, բայց այդ ճանապարհը՝ ափսոս, այլևս ուղիղ չէ, այլ ցավալի ու անորոշ ուղի դեպի անհայտ։
Երգչուհի Արփիի և «Առավիս» խմբի բաս կատարող Ավետ Վարդանյանի հետ Երգոխսելու ենք «Բինգյոլ» երգի մասին՝ դրա տարբեր երաժշտական մեկնաբանությունների, զգացմունքային երանգների ու խորքային տեքստի շուրջ։
Քանի երգ ենք լսում մեր կյանքի ընթացքում, բայց դրանցից մի քանիսն են այնքան խորն արմատավորվում մեր հոգում, որ տարիներ անց էլ շարունակում են խոսել մեզ հետ, խոսել տարբեր սերունդների հետ նույն երգի տողերով։
«Ախ, սև աչերով աղջիկ»-ը հենց այդպիսի երգերից է՝ բառերի հեղինակ Լյուդվիգ Դուրյան, երաժշտությունը՝ Խաչատուր Ավետիսյան, իսկ առաջին անգամ հնչել է Գեորգի Մինասյանի կատարմամաբ:
Ի՞նչն է այս երգը դարձնում այդքան կենսունակ։ Ինչպե՞ս է այն ճանապարհորդում սերունդների միջով՝ միշտ մնալով կենդանի։ Ինչպե՞ս են տարբեր ժամանակների կատարողները զգում նույն երգի տարբեր շերտերը։
Այս հարցերի պատասխանները փնտրելու ենք մեր հյուրերի հետ՝ Արթուր Հովհաննիսյանի, ով 90-ականներին նոր կյանք տվեց երգին, և Նեմրա խմբի վոկալիստ Վան Եղիազարյանի, ով այն բերեց մեր օրեր՝ ռոքի ուժով ու ժամանակակից զգայունությամբ։
Երկու սերունդ, երկու տարբեր մոտեցում, մեկ երգ։ Այս Երգխոսությունը Սև աչերի և այդ աչերը կրող աղջկա մասին է։
Հրաշքով հյուսված բանավոր ավանդույթ, երգով պատմված կենցաղ, սեր, խանդ ու հումոր։ Այս էպիզոդը ժողովրդական ամենասիրելի խաղերգերից մեկի՝ Բոբիկ ջուր մի էրայի մասին է, որտեղ բառերը խաղում են զգացմունքների, իսկ մեղեդին՝ հիշողության հետ։
Երգը տարիների ընթացքում ունեցել է մի շարք վերամշակումներ ու նոր դրսևորումներ՝ ռեպի, փանկի, ֆոլկի միջոցով հասնելով մեր օրեր։ Դրանցից է նաև «Հայ Ստուդիոյի» խմբի և Դավիթ Միրոյանի տարբերակը։ Երգը, նրանց մոտ, ձեռք է բերել բիթային, ժամանակակից հնչողություն՝ պահպանելով իր արմատային կառուցվածքը։
Այս Երգխոսությունը Խմբի անդամներ Սոնա Սիլվերի, Առնի Ռոքի և Հայկ Ապրիկոտայի հետ է։
Երբ սիրո ցավը դառնում է երգ, իսկ սպասումը՝ մեղեդի, ծնվում է մի ամբողջ աշխարհ՝ փխրուն, խորաթափանց, անկեղծ։ Եվ հենց այդ աշխարհից է գալիս համշենական «Քիսմեթ»-ը, ղսմաթը, կամ արևելահայերեն տարբերակով՝ հաջողությունը։
Այս երգում սերը չի ճչում, այն երգվում է կամաց, աչքերի լեզվով։ Այստեղ սերը չի խոստանում մեծ բաներ՝ պարզապես ասում է. «Հարսանիքը հետո կանենք…», որովհետև կարևորը՝ հիմա սիրելն է։ Սիրո այս տեսակը համարձակ, անձնվեր ու մի քիչ ցավոտ է։
Հենց այս զգացողություններն են բերում մեզ այսօրվա երկու տարբեր կատարումները՝ մեկը՝ խոնարհ ու հոգեթով, մյուսը՝ հոսող, խաղացող ու ժամանակակից։ Առաջինը՝ Վազգեն սարկավագի կատարումն է։ Վազգենի ձայնային մեկնաբանությունը կարծես մի պատմություն է մարդու մասին, որ սպասում է, սպասում է սիրո, միևնույն ժամանակ գիտի՝ այդ սերը կարող է երբեք էլ չգա, բայց նա չի դադարում սիրել։ Մյուս տարբերակը՝ Էթնո Քալըրս խմբի մեկնաբանությունն է։ Նրանց մոտ «Քիսմեթ»-ը միանգամայն այլ երանգ ունի։ Դա նույն պատմությունն է, բայց մի ուրիշ ժամանակագրությամբ՝ ռիթմով, խաղով։ Այս կատարման մեջ երգը զրկված չէ զգացմունքայնությունից, բայց կրում է ներկայի շունչը։ Այստեղ էլ կա կարոտ, այստեղ էլ կա սեր, բայց սա այն տեսակն է, որ ասում է՝ «արի պտտվենք աշխարհով, երգելով թռվռանք սար ու ձոր»։ Այս տարբերակը կենսախինդ է, կենսատու, հիշեցնում է, որ նույնիսկ ցավը կարող է երգել ու ապրեցնել։
Գուցե այս երգի իրական ուժը հենց այս բազմաշերտության մեջ է, որովհետև «Քիսմեթ»-ը ոչ միայն բախտի, այլև սրտի երգ է, սիրտն էլ հազար ձև ունի խոսելու։ Իսկ մենք կերգխոսենք Վազգեն սարկավագի և Էթնո Քալըրս խմբի մենակատար Սուսաննա Նաջարյանի հետ։
Հիշողություններ, սեր, արվեստի ու երիտասարդ խենթության համադրություն։ Շառլ Ազնավուրի «La Bohème»-ը ստեղծագործություն է, որն իր մեջ կրում է մի ամբողջ սերնդի ապրածը, ձգտածն ու կորցրածը։
Ազնավուրը գրել է այս երգը 1965 թվականին՝ ներկայացնելով իր երիտասարդ տարիները՝ սոված, բայց երջանիկ, աղքատ, բայց սիրով ու արվեստով լի։ «La Bohème»-ը ծնվել է բեմի համար, բայց մնացել է ժամանակի թելը բռնած՝ իր պարզ, անկեղծ պատմությամբ՝ մի նկարչի ու իր բնորդուհու սիրո մասին։
«La Bohème»-ը ժամանակի հետ ոչ միայն չմարեց, այլ շարունակեց հնչել՝ նոր ձայներով, նոր բեմերում։ Շառլ Ազնավուրից հետո այս երգը կատարել են բազմաթիվ միջազգային աստղեր՝ յուրաքանչյուրը հաղորդելով իր սրտի հնչերանգը։ Միրեյ Մաթյեն՝ իր նրբագեղությամբ, Փլասիդո Դոմինգոն՝ օպերային հզորությամբ։ Իսկ վերջին տարիներին այն նորովի բացահայտեց ֆրանսիացի երգչուհի Zaz-ը՝ դուդուկի նվագակցությամբ հենց Երևանում՝ խորհրդանշական կերպով վերադարձնելով երգն իր արմատներին։
Հայերեն տարբերակի հեղինակը և առաջին կատարողներից մեկը եղել է Պերճ Թյուրաբյանը՝ զգայուն ու տողատակեր պահած մատուցմամբ, որի ձայնով էլ երգը հայտնի դարձավ հայ լսարանին։ Ավելին՝ հենց Ազնավուրը լսել է թարգմանությունն ու հավանել այն։
Տարիներն անցնում են, բոհեմն ու բոհեմական շնչով լցված երգը շարունակում է մնալ ոչ միայն փարիզյան փողոցնորում, այլև բազում ժամանակակից արտիսների երգացանկում։
Այս էպիզոդում երգխոսելու ենք Հայկ Պետրոսյանի և Արմեն Դոլինյանի հետ, որոնք նույնպես նոր կյանք են տվել այս երգին՝ և՛ հայերեն, և՛ ֆրանսերեն տարբերակներով։
«La Bohème»-ը վաղուց դադարել է լինել միայն երգ։ Այն հիշողություն է՝ մի ամբողջ սերնդի, ցավի, և երազանքների մասին, որ վերածվել է երաժշտության։
Երբեմն ստեղծվում են երգեր, որոք դառնում են ոչ թե պարզապես երաժշտություն, այլ ժամանակի, կարոտի ու ներսից հոսող լռության թարգմանիչ։ Այդպիսի մի երգ է՝ «Ոչինչ չի մնան»։
Այս երգը ծնվել է Վարդան Զադոյանի բառերից, որոնք հնչեցին Հայկոյի զգացմունքային, ցավով ու անկեղծությամբ լի կատարմամբ։ Բայց դա միայն պահ չէր․ այս երգը ապրեց, վերապրեց և շարունակում է իր ուղին մինչ այսօր։
Ի սկզբանե այն պատմում է կորստի մասին։ Ոչ միայն մարդու կամ սիրո, այլև հավաքական էմոցիաների կորստի, այն պահի մասին, երբ նայում ես շուրջդ ու քո ներսում չես գտնում ոչ մի հենարան՝ բացի հիշողությունից։ Երգը քայլում է ցավի միջով՝ ընդունելով, որ երբեմն, իսկապես, ոչինչ չի մնում։
Բացի սրտի խորքից հնչող բառերից ու երաժշտական մաքրությունից, երգը լայն հանրությանը ծանոթ դարձավ նաև նույնանուն՝ «Ոչինչ չի մնա» ֆիլմի շնորհիվ։ Երաժշտությունը դարձավ ֆիլմի առանցքներից մեկը՝ միախառնվելով հերոսների ապրումների, հարաբերությունների փլուզման ու վերագտնելու փորձերի հետ։
Այսօր՝ տարիներ անց, երգը հնչեցում է նոր ձայնով։ Այս էպիզոդում Վարդան Զադոյանի՝ «Ոչինչ չի մնա» երգի խոսքերի հեղինակի և երգչուհի Կարինա Առուստամյանի հետ կերգխոսենք երգի ծննդի, դրա ճանապարհի, և նոր մեկնաբանության մասին։ Ինչու՞ են որոշ երգեր շարունակում ապրել, փոխվել, նորովի բաբախել՝ առանց կորցնելու իրենց էությունը։
Զուրփիչինէի աղջիկները կարմիր գուլպա են հագնում, մեզ տեսնելուն պես՝ փախչում անտառն ի վերև։ Բայց այդ փախուստը վախի նշան չէ, այլ խաղ, պար, աննկատ ժպիտ։ Այդ շարժման մեջ թաքնված է մի ամբողջ աշխարհ՝ լեզու, որով քչերն են խոսում, երգ, որը քչերն են հիշում, և զգացում, որն անընդհատ փնտրում է նոր ձայն։
«Զուրփիչինէ Ախչքէնին» երգը ծնվել է Սևծովյան լեռներում։ Այս երգը գրի առնված չի եղել, չի ունեցել հեղինակի ստորագրություն, փոխարենը այն շարունակել է ապրել՝ մոր հուշերից որդուն, հարսանեկան պարից՝ քարքարոտ արահետ։
Եվ երբ թվում էր, թե այդ մեղեդին կփակի իր վերջին ակորդը անցյալում, հայտնվեցին մարդիկ, որոնք որոշեցին ոչ թե վերարտադրել, այլ վերապրեցնել երգը։ Եվ հենց այդ վերապրումից են ծնվում նոր տարբերակները՝ մեկում՝ ռոքային ռիթմի մեջ հզոր վոկալով, մյուսում՝ ֆրանսիական հնչյունների շնչով։ Այդ տարբերակները ոչ թե փոխարինում են հինը, այլ ընդլայնում են դրա տարածքը՝ դարձնելով այն հասանելի նոր լսողներին։
Այս Երգխոսությունը Սևադա Համբարչյանի՝ «Կաթիլ» խմբի մենակատարի և Գոռ Թադևոսյանի՝ «Ջինջ» խմբի համահեղինակի հետ է։
Մենք կխոսենք ոչ միայն «Զուրփիչինէ Ախչքէնին» երգի մասին, այլև՝ այն տարածության, հիշողության ու զգացողության, որը ծավալվում է այդ երգի մեջ։ Ինչպես է հնարավոր հնին տալ նոր երանգ՝ առանց խզելու կապը արմատի հետ։ Ինչու են համշենական երգերն այսօր էլ ավելի արդիական դառնում, և ինչպես է կարմիր գուլպայի մասին հին մեղեդին դառնում նոր հաղորդագրություն։
Պահպանված այս տարբերակը՝ Ավագ Սահակյանի, Արագածոտնի մարզ, գյուղ Ներքին Բազմաբերդ
Երբ երգը ծնվում է հողի վրա՝ ոչ թե բեմի, այլ դաշտի, ոչ թե ստուդիայի, այլ ճախրանքում, այն այլ բան է պատմում իր լսողին։ Դրանք այն երգերն են, որոնք գրչով չեն գրվել, այլ՝ հիշողությամբ, հնչել են՝ առանց ձայնային էֆեկտների, բայց ուժով, խորությամբ, ցավով ու հույսով։ Այդ երգերը «հողին կպած» են՝ բառի ամենախոր իմաստով։
Այս էպիզոդում խոսում ենք հենց այդպիսի երգերից մեկի՝ «Ախ տնավեր»-ի մասին։ Երգ, որ միաժամանակ անձնական է և հավաքական, հայրենասիրական ու անձի տրտմանքի մասին, կարոտի, սպասման ու կորստի։ Մենք փորձելու ենք բացահայտել՝ ինչու է այս երգը այսօր նորից մեզ գտել, ինչու ենք ուզում այն կրկին երգել ու լսել, ու ինչու է կարևոր՝ չմոռանալ այս մեղեդիները։
Սաղսարա նախագծի հեղինակները շրջել են գյուղից գյուղ, դռնեդուռ՝ հավաքագրելով հին հայկական ժողովրդական երգեր։ Նրանք ձայնագրել են մարդկանց, ում հիշողությունը ավելի հարուստ է, քան ցանկացած արխիվ և հատոր։
Նրանց շնորհիվ այնպիսի երգեր, ինչպիսին «Ախ տնավեր»-ն է, նորից հնչում են՝ վավերագրական ճշգրտությամբ, բայց նաև արվեստի կենդանի շնչով։
Այս երգխոսությունը Սաղսարա նախագծի պրոդիուսեր Անուշ Քոչարյանի և երգչուհի Հասմիկ Բաղդասարյան-Դոլուխանյանի հետ է։
Բնության շունչը, կարոտի նուրբ թրթիռը, սարերով դարդերին դարման գտնելը և հոգու խոնարհ սպասումը՝ մի երգի մեջ։
«Հով արեք, սարեր ջան» ստեղծագործությունը հայ երաժշտական ժառանգության մեջ առանձնանում է որպես առաջին գեղջկական երգերից մեկը, որը գրի է առել Կոմիտասը։ Երգը մարդու և բնության ներհյուսված պատմություն է՝ քամու պես մեղմ և ազատ։
Այս երգխոսությունը մեզ տանում է սարեր, որ հով անեն, մեր դարդին դարման անեն։
«Կամար» երգչախմբի խմբավար Անահիտ Պապայանը պատմում է Մակար Եկմալյանի մշակման մասին։ Ինչպես են հնագույն մեղեդիներն այսօր վերապրում նոր ձայների բազմաձայնությամբ, և ինչու է այս երգը շարունակում գրավել թե՛ երեխաների, թե՛ մեծահասակների սրտերը։ Էթերի Հովհաննիսյանը՝ նորաստեղծ «Կարա լինի» խմբի քանոնահարն ու երգչուհին, իր խմբի հետ ներկայացրել է այս երգի միաձուլումը ժամանակակից երաժշտության հետ։ Ինչպես են համադրվում հազարամյակների մեղեդիները և մերօրյա ռիթմերը, ու արդյո՞ք սա երգի իրական տարբերակի կորուստ է, թե՝ բացահայտում նոր սերնդի համար։ Քամանչահար Աշ Ղազարը «Հով արեք, սարեր ջան»-ը կատարել է իմպրովիզացիոն լայվ ձևով՝ բացահայտելով մարդու և բնության աշխարհը երգի միջոցով։
Երգի բառերն ինքնին պատկերասրահ են, որում լեռները, քամին ու սրտի խռովքը խառնվում են իրար՝ ստեղծելով անջնջելի պատկերներ։ Այս Էպիզոդում կպատմենք ոչ միայն երգի պատմությունը, այլև նրա ներկան․ ինչպես ենք մենք այսօր լսում ու հասկանում այն, ինչպես են երգը կատարել գյուղական լեռնահովտում՝ դարեր առաջ, արդյո՞ք այս երգը դեռ կարող է դառնալ մեր ներքին երգխոսության մի մասնիկ։